ویژه روز-چهارشنبه سوری چی است و چرا در ایران ، تاجیکستان و برخی از شهر های تاجیک نشین افغانستان آن را بر پا می دارند؟
در ایرانمویچه باستانی یا ایران قدیم که شامل تمام بخش های افغانستان،ایران و تاجیکستان کنونی و برخی بزرگ ازبکستان و ترکمنستان وشمال هندوستان را در بر می گرفت ایین های گوناگونی،چون؛آیین نوروزی،ایین شب یلدا،آیین چهار شنبه سوری و غیره بر پا میگردید.
از آن میان آیین چهارشنبه سوری پیشینگی بسیار باستانی دارد و یک آیین مختلط هندو آریایی است،آتش که شکل اوستایی آن آتر و یا آهیر بود،در سنسکرت آهیر ودر زبان بلخی به کفتاورد دانشنامه مزد یسنا دکتر جهانگیر اوشیدری آییر در زبان پشتو اور و در پهلوی آذر گردیده است،نام ایزدی بود که مظهر و نگهبان آتش بود و به همین نام ماه وسالی در آیین زردشتی به نام ایزد نور و روشنایی نیز نامگذاری گردیده بود.
به روایت آیین زردشتی ، نور ایزدی یا همان فر آییری از سوی اهورمزدا به زمین فرود آمد،یکی در وجود فراهیم جد زردشت،که در وجود دختر او دغدوا مادر زردشت نشست و از مادر زردشت در وجود خود زردشت حلول کرد،دیگری به آتشکده بلخ فرود آمد و نور سومی به رود اهیترامیندا یا رودخانه نور ایزدی هیترمند یا هیرمند فروخفت.
واژه آتربان یا نکهبان آتش هنگامی که یونانیان به بلخ لشکر کشیدند،مورد پسند سکندر مقدونی قرار گرفت و این واژه را برای افسران خود به کار برد و واژه آدریان را به یونانی بردند و رودخانه آدریان را از نام همین اتربان یا ادریان گذاشتند.
آتش در ادیان برهمنی،بودایی و زردشتی مقدس است و مظهر نور و روشنایی می باشد.
برپایی جشن چهار شنبه سوری و پریدن از بالای آتش در شب چهار شنبه فرجامین ماه حوت باز مانده همین آیین نیایش به آتر یا آتش است،اما چرا نام آن چهار شنبه سوری شده است ؟
واژه چهار که در زبان اوستایی شکل آن به گونه:چهاوره،در سریانی شهارویه،در پهلوی چهار،هندی باستانی چاتوره،در ارمنی چهاور،در زبان واخی چابور،در سرکلی چافور شغنانی چهافور،و در مونجانی چهفور شده است در زبان های سلاویک به گونه چیتیری و در زبان فارسی امروزی ما چهار است،از هزار سال به همین گونه به کار می رود.
واژه سوری:واژه سور به روایت دارمستتر (Darmesteter e .s 196= ) به معنی مهمانی،ضیافت و جشن است این واژه در زبان پهلوی نیز سور مانده است،گایگر این واژه را به معنی عروسی و نامزدی برگردانی نموده است ( Geiger EB.241 )مولانا جلال الدین محمد بلخی این واژه را به معنی جشن وضیافت به کار برده است:بادا مبارک در جهان سور و عروسی های ما ( غزل شماره ۳۱ دیوان کبیر ) و یا؛نور تویی،سور تویی دولت منصور تویی …( غزل شماره ۳۷ دیوان کبیر).
ایدون که معنی چهارشنبه سوری را دانستیم ، ایدون بر می گردیم به مسمی شدن چشن چهار شنبه سوری؛چهار شنبه سوری یا جشن چهار شنبه که در آیین زردشتی به نیاییش فرجامین چهار شنبه سال گفته می شد،امیزه ی از چند نیاییش کوچک بود که از روی آتش می پریدند و می گفتند:((زردی من از تو و سرخی تو از من )) یعنی پایان سال را گذشتن وپریدن از روی آتش که سوزنده بدبختی ها و بیماری ها است بر پا می داشتند.
ستاره شمر گفت بهرام را
که در چهارشنبه مزن کام را
اگر زین بپیچی گزند آیدت
همه کار ناسودمند آیدت
ویا:ز جیحون همی آتش افروختند
زمین و هوا را همی سوختند.( فردوسی شاهنامه )
تاریخ این جشن:
ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی می نویسد:
…وچون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست اندر ماه شوال سال سیصدوپنجاه،به جوی مولیان فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند وهرچه هلاک و ضایع شده بود بهتر تر از آن به حاصل کردند،آن گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون (( شب چهار شنبه سوری)) چنان که عادت قدیم است،آتش عظیم افروختند،پاره ای از آن بجست و سقف سرای در گرفت ودیگر باره جمله سرای بسوخت…( اینجا لازم است تا واژه در گرفتن را که به معنی سوختن است ودر زبان گفتاری مردم کابل بسیار به کار می رود یاد اوری نمود که زبان گفتاری مردم کابل بسیار واژه های باستانی زبان فارسی باستان را در خود دارد.)
از این نگارش بر می آید ، که چشن چهار شنبه سوری پیشینگی بسار باستانی دارد.
در فرجام شب چهار شنبه سوری را به تمام فارسی زبانان جهان شاد و خجسته می خواهم و آرزومندی خود را که سرخی آتش از شما وزردی شما به آتش برود ابراز می دارم،با درد ومهر جاودانه !
شب سه شنبه تاریخ ۱۴ ماه مارچ سال ۲۰۲۳ ترسایی شب چهار شنبه سوری.
دکتر حمیدالله مفید
